ΕΛΑΙΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ
Οι ελιές και το λάδι αποτελούσαν ανέκαθεν τα κατεξοχήν προϊόντα της μεσσηνιακής γης. Οι απαρχές της καλλιέργειας της ελιάς τοποθετούνται ήδη στην 3η χιλιετία, κατά την Πρώιμη εποχή του Χαλκού, ενώ εντατική και συστηματική καλλιέργεια της ελιάς, σημειώνεται κατά τη Μυκηναϊκή εποχή (1680 – 1200 π.Χ.). Σημαντικά είναι τα αρχαιολογικά κατάλοιπα από το Ανάκτορο του Νέστορος στην Πύλο, όπως οι πινακίδες της Γραμμικής Γραφής Β΄, που μας πληροφορούν για τη δραστηριότητα αυτή στη Μεσσηνία. Στη σύγχρονη εποχή, τα περισσότερα ελαιόδεντρα εντοπίζονται στην επαρχία Μεσσήνης και Καλαμάτας. Ακολουθούν οι επαρχίες Τριφυλίας και Πυλίας. 
Παραδοσιακά, η καλλιέργεια της ελιάς προϋποθέτει την εφαρμογή της διαδικασίας πολλαπλασιασμού του δέντρου μέσω της ύπαρξης της γροθαρόμαντρας, Πρόκειται για ένα κομμάτι χωραφιού με πυκνοφυτεμένα γροθάρια / κλαδιά ελιάς, τα οποία αφαιρούνται με το χώμα τους για να φυτευτούν σε νέο σημείο ώστε να αναπτυχθούν οι νέες ελιές. Τα γροθάρια τα φρόντιζαν πολύ τα 2-3 πρώτα χρόνια μέχρι να πιάσουν καλά. Μετά από πέντε χρόνια τα γροθάρια απέδιδαν λίγο καρπό, όμως για κανονική απόδοση έπρεπε να περάσουν τουλάχιστον δέκα χρόνια. Σε περίπτωση εντοπισμού αγριελιάς, εναλλακτικός τρόπος πολλαπλασιασμού γίνεται με εμβολιασμό / κέντρωμα.
Η παραδοσιακή καλλιέργεια της ελιάς περιλαμβάνει τα ακόλουθα στάδια: το όργωμα, κατά τους μήνες Οκτώβριο-Νοέμβριο ή Μάρτιο-Απρίλιο, τη λίπανση, παλαιότερα με κοπριά ή φουσκί από τα οικόσιτα ζώα, και σήμερα με τη χρήση χημικών λιπασμάτων, το ψιλοκάθαρο ή κλάδεμα, απαραίτητη εργασία για την αναζωογόνηση του δέντρου και τον ψεκασμο ή ράντισμα, για την καταπολέμηση του δάκου και άλλων εχθρών της ελιάς. Επιπρόσθετες προστατευτικές ενέργειες συμβάλλουν στην αντιμετώπιση των κινδύνων μείωσης της παραγωγής.
Η ελαιοσυγκομιδή αποτελεί μία σημαντική διαδικασία και περιλαμβάνει την προετοιμασία των χωραφιών και των αποθηκευτικών δοχείων και το λιομάζωμα. Οι ελιές μαζεύονται περίπου από τα μέσα Νοεμβρίου έως τα τέλη Γενάρη, ξεκινώντας πρώτα από τις μεμονωμένες και τις αργιολόγες και συνεχίζοντας με τα δέντρα στις πλαγιές και στον κάμπο. Το μάζεμα της ελιάς ξεκινά από το πρωί. Στην αρχή στρώνονται οι ελιές με λιόπανα και ο ιδιοκτήτης ή ένας ειδικευμένος εργάτης κόβει τα μεγάλα γεμάτα κλαδιά και τα ρίχνει στο έδαφος. Ένας άλλος ανεβαίνει στην ελιά με τη βοήθεια μιας σκάλας και ξεκινά το ράβδισμα, με τρόπο τέτοιο, ώστε να μη πληγώσει το δέντρο. Ταυτόχρονα με το ραβδιστή πάνω στην ελιά, άλλα άτομα, που βρίσκονται κάτω, ραβδίζουν είτε με τέμπλες περιμετρικά της ελιάς είτε με ραβδιά τα κομμένα κλαδιά. Τα τελευταία 30 χρόνια, τα κομμένα κλαδιά ραβδίζονται με ειδικό βενζινοκίνητο μηχάνημα. Παραδοσιακές διαδικασίες, όπως το λίχνισμα και το χαμολόι / κοκκολόι, έχουν εκλείψει πλέον. Στο τέλος της διαδικασίας, ο υπόλοιπος καρπός, που μένει στα λιόπανα, συλλέγεται, μπαίνει στα σακιά/ τσουβάλια και μεταφέρεται στα ελαιοτριβεία. Η παραγωγή του ελαιολάδου εξελίσσεται από τα μέσα του 19ου αιώνα παράλληλα με την εξέλιξη των ελαιοτριβείων, όταν ο χειροκίνητος μύλος αντικαταστάθηκε από τον ζωοκίνητο, τον οποίο διαδέχτηκαν οι ατμοκίνητοι, μηχανοκίνητοι και υδραυλικοί μύλοι στα τέλη του 19ου αιώνα και οι πετρελαιοκίνητοι και ηλεκτροκίνητοι στα μέσα του 20ου αιώνα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

  • Αϊβαλιωτάκης Ν. Ε., 1942, Ο κάμπος της Μεσσηνίας και αι ορειναί λεκάναι, Αθήναι
  • Αλεκάκης Α. Σ., 2008, Φύση και πολιτισμός. Το ελαιόλαδο και η παραγωγή του, Αθήνα: εκδόσεις Σιδέρη
  • Αναπτυξιακή Μεσσηνίας, 2006, Το Ελαιόλαδο, η Μεσσηνία και η Παραδοσιακή της Κουζίνα, Καλαμάτα
  • Βερράρου Σ. Α., 2001, ‘Εμπόριο και βιομηχανία. Πτυχές ανάπτυξης κατά τον 19ο και έως τις αρχές του 20ου αι.’, άρθρο στην εφημερίδα «Καθημερινή», Επτά Ημέρες-Πόλεις Λιμάνια της Πελοποννήσου (18/11/01), σελ. 53-64
  • Γιακουμάκη Ε., 2003, ‘Ελιά και λάδι: Λέξεις και χρήσεις’, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Η ελιά και το λάδι από την αρχαιότητα έως σήμερα, Αθήνα, 1-2 Οκτωβρίου 1999, επιστ. Υπεύθυνη έκδοσης Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, (επιμ. έκδοσης) Π. Καμηλάκης, Λουΐζα Καραπιδάκη, αρ. 19, Αθήνα: Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας, σελ. 157-169
  • Γιαννοπούλου Μ., 2003, ‘Το ερευνητικό πρόγραμμα για την ελιά στο νομό Μεσσηνίας’, στο Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Η ελιά και το λάδι από την αρχαιότητα έως σήμερα, Αθήνα, 1-2 Οκτωβρίου 1999, επιστ. Υπεύθυνη έκδοσης Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, (επιμ. έκδοσης) Π. Καμηλάκης, Λουΐζα Καραπιδάκη, αρ. 19, Αθήνα: Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας, σελ. 293-295
  • Γιαννοπούλου Μ., 2007α, ‘Ελιά και Λάδι. Αναδρομή στην Ιστορία της Μεσσηνιακής Γης’, στο: Τράιου Ε. (επιμ.), Μεσσηνία, τόπος, χρόνος, άνθρωποι, Εκδόσεις Μίλητος, Αθήνα, τόμ. Α΄, σελ. 315-327
  • Γιαννοπούλου Μ., 2007β, ‘Τα ελαιοτριβεία στην Πελοπόννησο από τον 19ο έως και τα μέσα του 20ου αιώνα’, στο Ουρανία Καραγιάννη (επιμ.), «Ο δε τόπος… ελαιοφόρος». Η παρουσία της ελιάς στην Πελοπόννησο, Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, σελ. 107-119
  • Γκρίτζαλης Γ., 2007, ‘Ελαία – Έλαιον – Έλεος’ στο Μεσσηνιακό Ημερολόγιο, (εκδότης Χρήστος Κ. Ρέππας), τ. Α΄, σελ. 101-104
  • Ήμελλος Σ. Δ. –Πολυμέρου-Καμηλάκη Α., 1983, Παραδοσιακός υλικός βίος του ελληνικού λαού (ερωτηματολόγιο), αρ. 17, Αθήνα: Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας
  • Καλτσά Μ. Ε., 2003α, ‘Η ελιά και το λάδι στα νεοελληνικά ταφικά έθιμα’, στο Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Η ελιά και το λάδι από την αρχαιότητα έως σήμερα, Αθήνα, 1-2 Οκτωβρίου 1999, επιστ. Υπεύθυνη έκδοσης Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, (επιμ. έκδοσης) Π. Καμηλάκης, Λουΐζα Καραπιδάκη, αρ. 19, Αθήνα: Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας, σελ. 171-178
  • Καλτσά Μ. Ε., 2003β, ‘Ο μαγικός ρόλος του λαδιού και της ελιάς σε έθιμα κατά της βασκανίας’, στο Πρακτικά Συμποσίου Η ελιά και το λάδι στο χώρο και τον χρόνο, Πρέβεζα, 24-26 Νοεμβρίου 2000, επιστ. Υπεύθυνη έκδοσης Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, (επιμ. έκδοσης) Π. Καμηλάκης, Λουΐζα Καραπιδάκη, αρ. 20, Αθήνα: Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας, σελ. 185-191
  • Καραπιδάκη Λ., 2010, Μαθαίνω για την ελιά και το λάδι, Αθήνα: εκδόσεις Κέντρο Έρευνας της ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών
  • Καραπιδάκη Λ. – Υφαντής Π. Α., 2003, ‘Χρήσεις και καταχρήσεις του ελαίου στην ορθόδοξη ευσέβεια. Λαογραφική και θεολογική προσέγγιση’, στο Πρακτικά Συμποσίου Η ελιά και το λάδι στο χώρο και τον χρόνο, Πρέβεζα, 24-26 Νοεμβρίου 2000, επιστ. Υπεύθυνη έκδοσης Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, (επιμ. έκδοσης) Π. Καμηλάκης, Λουΐζα Καραπιδάκη, αρ. 20, Αθήνα: Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας, σελ. 235-247
  • Κατσιλιέρη Μαρινέλλα Α. (επιμ.), 2006, 12 ΜΗΝΕΣ με την Ελιά, Καλαμάτα: Πολιτιστικό ίδρυμα «Οι δρόμοι της ελιάς» Επιμελητήριο Μεσσηνίας.
  • Κατσουλέας Σ. Γ., 2003, ‘Η ορολογία της ‘ελιάς - λαδιού’ από γλωσσολογική και λαογραφική άποψη», στο Πρακτικά Συμποσίου Η ελιά και το λάδι στο χώρο και τον χρόνο, Πρέβεζα, 24-26 Νοεμβρίου 2000, επιστ. Υπεύθυνη έκδοσης Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, (επιμ. έκδοσης) Π. Καμηλάκης, Λουΐζα Καραπιδάκη, αρ. 20, Αθήνα: Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας, 313-369.
  • Κρόμπα Ν., 2005, Η ελιά του ήλιου, Καλαμάτα: έκδοση Επιμελητήριο Μεσσηνίας –ΕΤ.Α.Π.
  • Κουτσούρας Κ. Σ., 1998β, ‘Παραδοσιακές καλλιέργειες. Η καλλιέργεια της ελιάς’, στο περιοδικό Το χωριό μας. Κωνσταντίνοι Μεσσηνίας, αρ. φυλ. 22, Δεκ. 1998, σελ. 2-21
  • Κουτσούρας Κ. Σ., 2012, ‘Το παλιό λιτρουβειό’, Μεσσηνιακό Ημερολόγιο, (εκδότης Χρήστος Κ. Ρέππας), τ. ΣΤ΄, σελ. 339-342
  • Λαμπροπούλου Β., 2005, ‘Ελιά (Olea). Η μυθιστορία ενός δέντρου’, στο Ιθώμη, τ. 52 (6, 2005), σελ. 35-39
  • Λάσκαρης Ν. Γ., 2003, ‘Παλαιά ελαιοτριβεία στην περιοχή των χωριών Κατσαρού και Πεύκου της Άνω Μεσσηνίας’, στο Λαογραφία, τ. ΛΘ΄ (1998-2003), Αθήνα, σελ. 99-117
  • Λάσκαρης Ν. Γ., 2005, ‘Η αναγκαιότητα της καταγραφής και διάσωσης της βιομηχανικής κληρονομίας της Μεσσηνίας’, Ιθώμη, τ. 52 (6, 2005), σελ. 47-52
  • Μηλίγκου-Μαρκαντώνη Μ., 2006, Δέντρα – Φυτά - Άνθη στον λαϊκό πολιτισμό των νεώτερων Ελλήνων, Αθήνα
  • Μηλίτση-Νίκα Α., 2004, Η Μέση Εκπαίδευση στη Μεσσηνία (1833-1910). Όψεις της μεσσηνιακής κοινωνίας μέσα από την εκπαίδευση, αρ. 5, Καλαμάτα: Γ.Α.Κ. – Αρχεία Ν. Μεσσηνίας
  • Μιχαλακέας Α. Π., 2000, ‘Στα Λιοστάσια και τα Λιοτρίβια σε περασμένες εποχές’, στο Ιθώμη, τ. 43-44 (2000), σελ. 71-79
  • Νικολάου Γ., 2007, ‘Η Μεσσηνία στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και του αγώνα της ανεξαρτησίας’, στο: Τράιου Ε. (επιμ.), Μεσσηνία, τόπος, χρόνος, άνθρωποι, Εκδόσεις Μίλητος, Αθήνα, τόμ. Α΄, σελ. 191-219
  • Ξανθέας Σ. Σ., 2007, Λαογραφικά Έξω Μάνης. Τσέρια, Αθήνα: έκδοση Σύνδεσμος Τσεριωτών Αττικής «Ο Ευαγγελισμός»
  • Ολυμπίτου Ε., 2007, ‘Μια κουπίτσα λάδι όλο τον κόσμο αλείφει. Από τον παραδοσιακό πολισμό της ελιάς στην Πελοπόννησο’, στο Ουρανία Καραγιάννη (επιμ.), «Ο δε τόπος… ελαιοφόρος». Η παρουσία της ελιάς στην Πελοπόννησο, Αθήνα: Πολιτιστικό Ιδρυμα Ομίλου Πειραιώς, σελ. 33-47
  • Πίκουλας Γ. Α., 2003, ‘Η τεχνολογία της παραγωγής ελαιολάδου κατά την αρχαιότητα. Απογράφοντας δεδομένα, απορίες και προβληματισμούς’, στο Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Η ελιά και το λάδι από την αρχαιότητα έως σήμερα, Αθήνα, 1-2 Οκτωβρίου 1999, επιστ. Υπεύθυνη έκδοσης Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, (επιμ. Έκδοσης) Π. Καμηλάκης, Λουΐζα Καραπιδάκη, αρ. 19, Αθήνα: Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας, σελ. 63-70
  • Πίκουλας Γ. Α., 2006, Δρόμοι του λαδιού στην ανατολική και νότια Πελοπόννησο κατά την αρχαιότητα, Αθήνα: εκδόσεις Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς
  • Πλυτάς Α., 2007, Πυρηνελαιουργία, Ραφιναρία, Σαπωνοποιία, Αθήνα: εκδόσεις Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς
  • Πολυμέρου-Καμηλάκη Α., 2003, ‘Το λάδι ως συντηρητικό των τροφίμων στην παραδοσιακή οικιακή οικονομία’, στο Πρακτικά Συμποσίου Η ελιά και το λάδι στο χώρο και τον χρόνο, Πρέβεζα, 24-26 Νοεμβρίου 2000, επιστ. Υπεύθυνη έκδοσης Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, (επιμ. έκδοσης) Π. Καμηλάκης, Λουΐζα Καραπιδάκη, αρ. 20, Αθήνα: Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας, σελ.193-203
  • Ρωμαίος Κ., 1969, Παγκόσμιος λαογραφική και γεωγραφική εγκυκλοπαίδεια ΕΛΛΑΣ, Αθήνα: εκδόσεις Χ. Γιοβάνης
  • Σακελλαρόπουλος Θ., 2007, ‘Οικονομία και κοινωνία στη Μεσσηνία κατά τον 19ο και 20ό αιώνα’, στο: Τράιου Ε. (επιμ.), Μεσσηνία, τόπος, χρόνος, άνθρωποι, Εκδόσεις Μίλητος, Αθήνα, τόμ. Α΄, σελ. 299-313
  • Σημαντηράκης Β. – Λυκούδη Μ., 2001, Ελαία. Η Καλλλιστέφανος, εκδόσεις Έφεσος.
  • Τζιρτζιλάκη Ε. – Καζέρος Ν., 1989, ‘Το εργοστάσιο της Καρδαμύλης’, στο Αρχαιολογία και Τέχνες, τεύχος 31, σελ. 70-72
  • Χατζησάββας Σ., 2008, Η ελιά και το λάδι στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, Αθήνα: εκδόσεις Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς.
  • ΥΠ.ΠΟ, 2004, Μανιάτικοι οικισμοί, Αθήνα: ΥΠ.ΠΟ - Δίκτυο μουσείων Μάνης 1.
  • ΥΠ.ΠΟ, 2005, Μάνη Ένα εικονικό ταξίδι, Δίκτυο μουσείων Μάνης, Αθήνα: ΥΠ.ΠΟ, DVDROM
  • Χατζηιωάννου Μ.-Χ., 2007, ‘Από την κορινθιακή σταφίδα στις ελιές Καλαμών: προϊόντα της Μεσογείου με τοπική διάσταση’, στο Ουρανία Καραγιάννη (επιμ.), «Ο δε τόπος… ελαιοφόρος». Η παρουσία της ελιάς στην Πελοπόννησο, Αθήνα: Πολιτιστικό Ιδρυμα Ομίλου Πειραιώς, σελ. 133-145
  • Ψαρράκη-Μπελεσιώτη Ν., 1978, Παραδοσιακές καλλιέργειες, Αιμιλία Γερουλάνου (επιμ.), Αθήνα: εκδόσεις Μουσείο Μπενάκη
  • Ψιλάκης Νίκος και Μαρία – Καστανάς Η., 2003, Ο πολιτισμός της ελιάς. Το ελαιόλαδο. Ιστορία –Λαογραφία – Υγεία – Διατροφή, Ηράκλειο: εκδόσεις ΚΑΡΜΑΝΩΡ.
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΚΛΕΙΣΙΜΟ
Γενικά
Συνταγή
Browse
(Προαιρετικό)